Жомарт ескара
Тарих толқынындағы ХХ ғасыр көрінісі:
Тоқырау жылдарындағы Қазақстан
1960 жылдардың ортасынан бастап
80 жылдардың ортасына дейінгі мерзімнің шартты атауы: "Тоқырау жылдары"
80 жылдардың ортасына дейінгі мерзімнің шартты атауы: "Тоқырау жылдары"
Тоқырау - Экономикалық өрлеудің тоқтау сатысы, экономикадағы, өндірістегі саудадағы, т.б. іркіліс. Көбінесе дағдарыстың синонимі ретінде пайдаланылады. Тоқырау термині не сұранымның белгілі бір факторына (күрделі жұмсалым, экспорт, тұтыну), не жалпы экономикалық белсенділікке, демек, өндіріске де қолданылады. Екінші жағдайда тоқырау атап айтқанда, әдейі реттеу, Мысалы, экономика "тым қызып кетіп", соның салдарынан инфляциялық қиындықтар туындаған кезеңнен кейін оны саналы түрде тұрақтандыру сатысы болып табылады.
Н.Хрущёв 1964 жылы КОКП Орталық
Комитетінің қазан Пленумында партия
басшылығына ауысты. Пленум Н.С.
Хрущевті партияның ОК-нің бірінші
хатшылығынан босатты. Оның орнына
Л.И. Брежнев тағайындалды.
Комитетінің қазан Пленумында партия
басшылығына ауысты. Пленум Н.С.
Хрущевті партияның ОК-нің бірінші
хатшылығынан босатты. Оның орнына
Л.И. Брежнев тағайындалды.
1960-жылдардың ортасында
шаруашылық реформалары
жүргізілді. 1965 жылы қыркүйек
айында партияның ОК-І Пленум
өткізіп, онда экономиканы
басқарудың әкімшілік әдісі сыналып,
кәсіпорындардың өз еркімен
дамуына, шаруашылық есепті
дамытуға, экономиканы дамыту үшін
материалдық жағынан ынталандыруға
көңіл бөлінді.
шаруашылық реформалары
жүргізілді. 1965 жылы қыркүйек
айында партияның ОК-І Пленум
өткізіп, онда экономиканы
басқарудың әкімшілік әдісі сыналып,
кәсіпорындардың өз еркімен
дамуына, шаруашылық есепті
дамытуға, экономиканы дамыту үшін
материалдық жағынан ынталандыруға
көңіл бөлінді.
1960-1970 жж. экономиканы реформалау әрекеттері
- 1965 ж. басталған экономикалық реформа бастапқы кезде экономикалық дамуға белгілі дәрежеде серпін берді. Тоғызыншы бесжылдықта жоспарлау жүйесі бойынша Қазақстанда 1578 кәсіпорын жұмыс істеді. Тоталитарлық жүйе оның өмір сүріп отырған экономикалық құрылымының шеңберінен шығуына жол бермеді. Осының салдарынан 1970ж. басында экономикалық реформаның қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған идеялары бұрмаланды. Реформаның негізгі мақсаты – кәсіпорындардың шаруашылық дербестігін жоспарлы кеңейту-тек көрсеткіштерді кемітуге және коллективтердің көтермелеу қорларын қалыптастыру болды. Көптеген кәсіпорындар пайда табудың қызығына беріліп, өз өнімдерінің бағасын қолдан жоғарлату жолына түсті. Бағаның өсуі есебінен алынған пайда жалақыны көбейтуге мүмкіндік берді, оның өсуі еңбек өсімділігінің өсуін басып озды, мұның өзі 1970ж. бас. ақпараттық процестердің басталуының себебі болды, бұл экономиканың дамуына теріс ықпал жасады. Кәсіпорындардың дербестігін кеңейте отырып, министрліктер мен ведомстволардың әкімшілік және экономикалық өкілеттілігін күшейтті.
«Тоқырау» кезеңіндегі Қазақстанның экономикасы
1970-85жж. Республиканың индустриялық әлеуеті өсе түсті. Өнеркәсіпті өркендетуге 40.8 млрд. сом жұмсалды. Негізгі өндірістік қорлар 3.1 есе артты, оның ішінде химия және мұнай химиясында 6.5 есе, машина жасауда 4есе, отын өнеркәсібінде 3.8 есе өсті. 1000-дай өнеркәсіп газ өңдеу заводы, Шевченко пластмасса, Қарағанды резина-техника, Павлодар және Шымкент мұнай өңдеу заводтары.Екібастұз және Ермак ГРЭС-тері, Қапшағай су-электр станциясы, т.б.
Экономиканы басқаруды қатаң орталықтандырудың жағдайында өнеркәсіптің құрылымы шикізат өндіруге бағытталған сипатын сақтап қалды. Республика өнеркәсібінің жартысына жуығы одақтық министрліктің қарамағында болды.
1970-80жж. алып кәсіпорындар түріндегі шикізат салаларын дамытуға бағыт ұстау өнеркәсіптің өңдейтін және қайта өңдейтін өндірісінің өсу қарқыны төмен болуына, халық тұтынатын тауарлар тамақ және жеңіл өнеркәсіп өндірісінің дамуы жеткіліксіз болуына әкеп соқтырды. Тұтынатын азық-түлік емес тауарлардың 60% Қазақстанға басқа республикалардан алынып келінді. Экономикадағы дағдарысты құбылыстардың өсуі халық шаруашылығының бір қалыпты дамымауына алып келді.
КОКП ОК (1965ж.) Пленумы талдап жасаған аграрлық реформа ауыл шаруашылығын интенсивті жолға түсірудің талпынысы болды. Ұлттық табысты аграрлық саланың пайдасына қарай қайта бөлу, шаруашылық есепті енгізу, ауыл шаруашылығын өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шаралары белгіленді.Республиканың ауыл шаруашылығы ірі инвестиция алды. 1971-78жж. Оған 58.2 млрд сом жұмсалды.
Экономиканы басқаруды қатаң орталықтандырудың жағдайында өнеркәсіптің құрылымы шикізат өндіруге бағытталған сипатын сақтап қалды. Республика өнеркәсібінің жартысына жуығы одақтық министрліктің қарамағында болды.
1970-80жж. алып кәсіпорындар түріндегі шикізат салаларын дамытуға бағыт ұстау өнеркәсіптің өңдейтін және қайта өңдейтін өндірісінің өсу қарқыны төмен болуына, халық тұтынатын тауарлар тамақ және жеңіл өнеркәсіп өндірісінің дамуы жеткіліксіз болуына әкеп соқтырды. Тұтынатын азық-түлік емес тауарлардың 60% Қазақстанға басқа республикалардан алынып келінді. Экономикадағы дағдарысты құбылыстардың өсуі халық шаруашылығының бір қалыпты дамымауына алып келді.
КОКП ОК (1965ж.) Пленумы талдап жасаған аграрлық реформа ауыл шаруашылығын интенсивті жолға түсірудің талпынысы болды. Ұлттық табысты аграрлық саланың пайдасына қарай қайта бөлу, шаруашылық есепті енгізу, ауыл шаруашылығын өнімдерінің сатып алу бағасын арттыру шаралары белгіленді.Республиканың ауыл шаруашылығы ірі инвестиция алды. 1971-78жж. Оған 58.2 млрд сом жұмсалды.
КЕЗЕҢНІҢ ОҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кеңес Одағының тоқырау кезеңі тек осы уақыт тән болған функциялар әр түрлі сипатталды:
1. Тұрақты мәдениетін дамыту, өнер, білім, ғылым, бұқаралық құрылыс.
Ол көптеген адамдар көптен күткен тәуелсіз пәтер алу мүмкіндігіне ие болды, Брежнев заманында болды. балабақша, емхана, мектеп, балалар шығармашылығы сарайлар пайдалануға беру бір мезгілде жаңа тұрғын үй кешендерінің белсенді құрылысы.
Дамыған білім беру жүйесі, ашық университеттер. провинциялар келді, және сіз қабілеті мен біліміне болды, егер ақша аз сомасы, беделді университет баруға алмады әрбір жас адам. Сондай-ақ, медициналық көмек, жалпы жұртшылық үшін қол жетімді болды.
Ал білім беру, сондай-ақ медицина шынымен еркін болды.
2. Әлеуметтік кепілдіктер
Үкімет өз азаматтарының әлеуметтік қамтамасыз ету ұсынылады. Сондықтан әркім өздерін және отбасыларын қолдау үшін жұмысқа алуға болар еді. бұқаралық ақпарат құралдарының қатаң цензура ол, әдетте, жақсы болды, сондықтан, ақпарат ағымы бақылауға мүмкіндік берді. Кеңес Одағының әскери қуаты мүмкіндік тексеру біздің мемлекетіміздің жауларын өткізуге жасалған және сырттан шабуыл күткен жоқ.
Және үлкен, Брежнев тоқырау КСРО тарихындағы ең бейбіт кезең болды.
1. Тұрақты мәдениетін дамыту, өнер, білім, ғылым, бұқаралық құрылыс.
Ол көптеген адамдар көптен күткен тәуелсіз пәтер алу мүмкіндігіне ие болды, Брежнев заманында болды. балабақша, емхана, мектеп, балалар шығармашылығы сарайлар пайдалануға беру бір мезгілде жаңа тұрғын үй кешендерінің белсенді құрылысы.
Дамыған білім беру жүйесі, ашық университеттер. провинциялар келді, және сіз қабілеті мен біліміне болды, егер ақша аз сомасы, беделді университет баруға алмады әрбір жас адам. Сондай-ақ, медициналық көмек, жалпы жұртшылық үшін қол жетімді болды.
Ал білім беру, сондай-ақ медицина шынымен еркін болды.
2. Әлеуметтік кепілдіктер
Үкімет өз азаматтарының әлеуметтік қамтамасыз ету ұсынылады. Сондықтан әркім өздерін және отбасыларын қолдау үшін жұмысқа алуға болар еді. бұқаралық ақпарат құралдарының қатаң цензура ол, әдетте, жақсы болды, сондықтан, ақпарат ағымы бақылауға мүмкіндік берді. Кеңес Одағының әскери қуаты мүмкіндік тексеру біздің мемлекетіміздің жауларын өткізуге жасалған және сырттан шабуыл күткен жоқ.
Және үлкен, Брежнев тоқырау КСРО тарихындағы ең бейбіт кезең болды.
КЕЗЕҢНІҢ ТЕРІС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Теріс ерекшеліктерін қатарына жатады: бұл елді мекен болады:
- бұл қарапайым азаматтар жеткілікті кең қолданыс тауарлары жоқ, күрделенеді болды тоқырау кезеңінен тұратын - киім және тұрмыстық заттар, сондай-ақ қысқа жабдықтау кейбір азық-түлік болды. Бұл байланысты қалалық жерлерде көшу көптеген ауыл тұрғындары, колхоз жұмыс істеуге ниет емес, бұл шын мәнінде азық-түлік саласында орын алды. Кеңес репрессиялық жүйе айтарлықтай олардың қысымды азайды бастап, осындай қоныс аударуға жол бермеу үшін электр алмады.
- Белсенді әскери өнеркәсіп және әскери технологиясын әзірледі, бірақ техникалық инновацияларды Батыста пайда болуына алып келді аудандарға прогресс жоқ: бейнемагнитофондар, ойыншылар мен басқа да тауарлар. Бұл жағдай кеңестік адамдар капиталистік әлемнің өнімдерін жоғары қызығушылық тудырды.
- Тарап көшбасшылық қартайды жаңа адамдармен жаңартылмайды. олар берілді, және жоғары әлеуметтік мәртебесі, және кеңестік қоғамда ерекше жеңілдіктер мен құқықтарын алуға: Шын мәнінде, ол әдеттегі қабілетті менеджерлер, барлық шешуші сілтемені ала алмады жабық кланы, білдіруге келді.
- Социализм және коммунизм идеялары біртіндеп опустошен, азаматтардың көпшілігі осы мұраттарына деген сенімін жоғалтып, және өмір идеологиялық компонентін жаңарту күткен.
Республиканың қоғамдық-саяси және мәдени дамуы
Қоғамдағы саяси жағдай 1970-ші жылдардың бас кезі жаңашыл үрдістердің едәуір әлсіреуімен, қоғамдық қүрылыс принциптері мен түрлерінің тоқырауға ұшырауымен ерекшеленді. Саяси өмір принциптеріне түзетулер енгізген мұндай бетбұрыстың пайда болуы ең алдымен 1968 жылдың тамыз айында бес ел әскерлерінің Чехословакия жеріне енгізілуіне байланысты болатын. Өйткені дәл осы елде саяси құрылымды жаңартуға, нарықтық қатынастар жолымен экономикалық реформалар жүргізуге бағытталған барынша ауқымды, түбегейлі ұмтылыстар көріне бастады. Яғни, онда социализмнің «сталиндік», «кеңестік» нұсқасын жою және демократиялық қоғам орнату туралы мәселелер көтерілді. А. Дубчек бастаған коммунистік партияның бұл бағытына халықтың көпшілік бөлігі қолдау көрсетті.
Алайда КСРО басшылығымен бұл ұмтылыс 1968 жылы «Прага көктеміне» қарсы төндірілген «интернационалдық акцияның» салдарынан іске аспай қалды. Осының нәтижесінде 1960-шы жылдар ортасындағы бетбұрыс кертартпа күштердің құрсауында қалды. Бүл оқиғаның ізі суымастан «ревизионизмге» қарсы басталған идеологиялық науқан ЧКП дамуындағы дағдарысты жоюға, бірқатар басқа коммунистік партиялардағы оппортунистік күштерге теориялық соққы беруге, партия, оның социалистік қоғамдағы жетекші рөлі туралы «маркстік-лениндік» тұжырымдаманы қайта қалпына келтіруге жәрдемдесуге тиіс болды.
Алайда тарих тәжірибесі коммунистік құрылыстың КОКП Бағдарламасында белгіленген міндеттері өзіне сай саяси және практикалық шешімдер таба алмағандығын көрсетті. Ал мұның өзі көптеген сауалдың жауабын кемелденген социализм тұжырымдамасынан іздеу кажеттілігін алдын-ала аңғартты. Социализмді бірте-бірте жетілдіру идеясы саяси бағыттың өзегіне айналды.
Билеуші партияның басшылығы Қазан (1917 ж.) оқиғаларының 50 жылдығына жасаған баяндамасында Кеңес халқы жүріп өткен тарихи жолдың басты қорытындысы кемелденген социализмнің орнатылуына әкеледі деген тұжырым жасаған болатын. Бұл «тұжырымдаманың» өзінен бұрынғы теориялық қисындамалардан айырмашылығы социализмнің қоғам дамуының едәуір ұзақка созылатын кезеңі екендігін мойындауынан көрініс тапты. Ол тұрғыдан алғанда «коммунизмге қарай алып адыммен секіру» идеясынан бас тарту жағдайына байыпты баға беру көрінісі болғандығы шүбәсіз. Бірақ бұл түжырымдама » 30-40-шы жылдары мерейі үстем болған, өтпелі кезеңнің бүкіл проблемалары шешіліп бітті, социалистік мұраттар негізінен жүзеге асты және осының бәрі дәлелденген» деп санайтын әлеуметтік-экономикалық даму пайымына арқа сүйеді.
Алайда КСРО басшылығымен бұл ұмтылыс 1968 жылы «Прага көктеміне» қарсы төндірілген «интернационалдық акцияның» салдарынан іске аспай қалды. Осының нәтижесінде 1960-шы жылдар ортасындағы бетбұрыс кертартпа күштердің құрсауында қалды. Бүл оқиғаның ізі суымастан «ревизионизмге» қарсы басталған идеологиялық науқан ЧКП дамуындағы дағдарысты жоюға, бірқатар басқа коммунистік партиялардағы оппортунистік күштерге теориялық соққы беруге, партия, оның социалистік қоғамдағы жетекші рөлі туралы «маркстік-лениндік» тұжырымдаманы қайта қалпына келтіруге жәрдемдесуге тиіс болды.
Алайда тарих тәжірибесі коммунистік құрылыстың КОКП Бағдарламасында белгіленген міндеттері өзіне сай саяси және практикалық шешімдер таба алмағандығын көрсетті. Ал мұның өзі көптеген сауалдың жауабын кемелденген социализм тұжырымдамасынан іздеу кажеттілігін алдын-ала аңғартты. Социализмді бірте-бірте жетілдіру идеясы саяси бағыттың өзегіне айналды.
Билеуші партияның басшылығы Қазан (1917 ж.) оқиғаларының 50 жылдығына жасаған баяндамасында Кеңес халқы жүріп өткен тарихи жолдың басты қорытындысы кемелденген социализмнің орнатылуына әкеледі деген тұжырым жасаған болатын. Бұл «тұжырымдаманың» өзінен бұрынғы теориялық қисындамалардан айырмашылығы социализмнің қоғам дамуының едәуір ұзақка созылатын кезеңі екендігін мойындауынан көрініс тапты. Ол тұрғыдан алғанда «коммунизмге қарай алып адыммен секіру» идеясынан бас тарту жағдайына байыпты баға беру көрінісі болғандығы шүбәсіз. Бірақ бұл түжырымдама » 30-40-шы жылдары мерейі үстем болған, өтпелі кезеңнің бүкіл проблемалары шешіліп бітті, социалистік мұраттар негізінен жүзеге асты және осының бәрі дәлелденген» деп санайтын әлеуметтік-экономикалық даму пайымына арқа сүйеді.
Осының салдарынан социализмді жетілдіру жолдарын іздестіру ісі (егер мұндай іздестіру жүргізілсе), ескірген түсініктер аясындағана қанат жаюға мүмкіндік алды. Социализмнің іркіліссіз және қайшылықсыз үдере өркендеуі теориясы экономикалық және әлеуметтік жетістіктерді ерекше ұлғайтып көрсетуге, шындықты боямалап жеткізуге итермеледі. Қоғам әзегіне енген қайшылықтардың, тоқыраушылықтың, төрешілдіктің асқыну себептерін жабулы күйінде қалдыра берді. Қоғамның даму құбылысы өткен кезеңдегі жетістіктермен салыстыра қарастырылғандықтан, сөздер мен үғымдар бірте-бірте шындыққа мүлде жанаспайтын мазмұнға ие болды, теория да шынайы мән-мағынасынан айырыла бастады.
Қиялдағыны қолдағыдай етіп көрсетуге тырысушылықтың барынша асқындаған көрінісі КСРО-ның 1977 жылғы Конституциясында орын алды. КОКП Орталық Комитетінің мамыр (1977 ж.) пленумы мақұлдаған Конституция жобасы бүкілхалықтық талқылауға ұсынылды. Талқылау барысында не бәрі 400 мыңға жуық ұсыныс келіп түсті. 1977 жылғы казанның 7-сі күні тоғызыншы сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясы Негізгі Заңның тексін қабылдады. Бұл күн Конституциясы күні болып жарияланды.
1978 жылғы наурыздың 17-сі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы республика Конституциясының жобасын бас-аяғы бір-ақ айға созылған «бүкілхалықтық талқылауға» ұсынды. Оның іргетасын Кеңес мемлекетінің Негізгі Заңы құрады. Сыншыл рухтағы ресми қоғамдық пікірге кереғар келетін материалдар, әлбетте, ескерусіз қалды. 1978 жылдың 18-20 жұлдыздарында Қазақстан билеуші партиясының ОК-і мақұлдағаннан кейін, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясы Жаңа Конституцияны қабылдады.
Демократияны шектеу, еңбек адамын меншік пен билікке жақындатпау, адамның қүқын аяқасты ету т.б. болатын кеңес қоғамының саяси жүйесіне тән белгілер, міне, осындай. Жаттандық пен қасандыққа бой ұру демократиялық институттардың қатып-семуіне және формалді сипат алуына әкеп соқты. Қалыптасқан жағдай Кеңестердің демократиялык, ішкі мүмкіндіктерінің тынысын тарылтып, адымын ашқызбауға айналды. 1970-1980 жылдары жетекші органдар тарапынан Кеңестер жұмысын жақсарту жөнінде ондаған қүжаттар қабылданғанымен, оң өзгерістер болған жоқ және болуы да мүмкін емес еді. «Мемлекеттендіру» процесі кәсіподақтарды, комсомолды және қоғамдық ұйымдарды да қамтыды. Қоғамдық ұйымдардың партиялық-мемлекеттік аппаратпен тұтасуы, олардың дербес негіздерін жоққа шығаруға әкеп тіреді.
Бұл кезеңге тән болған сөз бен іс, қабылданған шешімдер мен олардың орындалуы арасындағы алшақтық кеңес адамдарының бойында самарқаулық пен немқұрайдылык туғызды. 1950-60-шы жылдардағы реформалардың сәтсіздікке ұшырауы, ауыз толтырып айтарлықтай нәтижелердің болмауы жарияланған мақсаттар мен ниеттерге сенімсіздікпен қарау рухын дүниеге әкелді.
Қиялдағыны қолдағыдай етіп көрсетуге тырысушылықтың барынша асқындаған көрінісі КСРО-ның 1977 жылғы Конституциясында орын алды. КОКП Орталық Комитетінің мамыр (1977 ж.) пленумы мақұлдаған Конституция жобасы бүкілхалықтық талқылауға ұсынылды. Талқылау барысында не бәрі 400 мыңға жуық ұсыныс келіп түсті. 1977 жылғы казанның 7-сі күні тоғызыншы сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясы Негізгі Заңның тексін қабылдады. Бұл күн Конституциясы күні болып жарияланды.
1978 жылғы наурыздың 17-сі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы республика Конституциясының жобасын бас-аяғы бір-ақ айға созылған «бүкілхалықтық талқылауға» ұсынды. Оның іргетасын Кеңес мемлекетінің Негізгі Заңы құрады. Сыншыл рухтағы ресми қоғамдық пікірге кереғар келетін материалдар, әлбетте, ескерусіз қалды. 1978 жылдың 18-20 жұлдыздарында Қазақстан билеуші партиясының ОК-і мақұлдағаннан кейін, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші сессиясы Жаңа Конституцияны қабылдады.
Демократияны шектеу, еңбек адамын меншік пен билікке жақындатпау, адамның қүқын аяқасты ету т.б. болатын кеңес қоғамының саяси жүйесіне тән белгілер, міне, осындай. Жаттандық пен қасандыққа бой ұру демократиялық институттардың қатып-семуіне және формалді сипат алуына әкеп соқты. Қалыптасқан жағдай Кеңестердің демократиялык, ішкі мүмкіндіктерінің тынысын тарылтып, адымын ашқызбауға айналды. 1970-1980 жылдары жетекші органдар тарапынан Кеңестер жұмысын жақсарту жөнінде ондаған қүжаттар қабылданғанымен, оң өзгерістер болған жоқ және болуы да мүмкін емес еді. «Мемлекеттендіру» процесі кәсіподақтарды, комсомолды және қоғамдық ұйымдарды да қамтыды. Қоғамдық ұйымдардың партиялық-мемлекеттік аппаратпен тұтасуы, олардың дербес негіздерін жоққа шығаруға әкеп тіреді.
Бұл кезеңге тән болған сөз бен іс, қабылданған шешімдер мен олардың орындалуы арасындағы алшақтық кеңес адамдарының бойында самарқаулық пен немқұрайдылык туғызды. 1950-60-шы жылдардағы реформалардың сәтсіздікке ұшырауы, ауыз толтырып айтарлықтай нәтижелердің болмауы жарияланған мақсаттар мен ниеттерге сенімсіздікпен қарау рухын дүниеге әкелді.
